رسالت طلبه

تبليغ و منبر

از روز اول تاسيس مدرسه بنا براين بود كه : طلبه تا زماني كه حداقل پايه هاي شش گانه را با موفقيت به پايان نبرده باشد ، اجازه داده نشود ، به تبليغ برود ؛ مگر اين كه طلبه اي بخواهد به جايي برود كه مردم آنجا يا جوانان آن محل ، ابتدايي ترين مسائل شرعي را نمي دانند و اين طلبه مي تواند احكام را به آنان بياموزد!

سه عامل باعث شده كه ما در تبليغ اين مبنا را اتخاذ كنيم :

اول اينكه طلبه در اوايل طلبگي براي تبليغ ناشي است ؛ هنوز زود است كه در منبر و سخنراني حاضر شود .

ثانيا اگر زودتر از پايهٔ شش به تبليغ برود ، احيانا ممكن است پس از موفقيت در تبليغ ، مغرور شده و خيال كند براي خودش كسي شده است ؛ لذا انگيزه و رغبت كافي نسبت به ادامهٔ تحصيل را از دست بدهد .

ثالثا متاسفانه گاهي مسائل مادي تبليغ ، طلبه را مي فريبد و منجر به افتادن او در باتلاق ماديات مي شود . هم ديانت و هم عزت نفسش را از دست مي دهد و به دانش و اندوخته اش به عنوان كالا مي‌نگرد . معارف بلند اسلامي را به پول مي فروشد .

ما در مسئلهٔ تبليغ با لحاظ كردن اين سه موضوع ، به اين نتيجه رسيده ايم كه نوعا رفتن به تبليغ ، براي طلاب زير پايهٔ ششم صلاح نيست .

اين مراكز واقعاً يكي از نعمت هاي الهي است كه به بركت پيروزي انقلاب اسلامي، داير شده است. در اينكه اينها از ثمرات انقلاب است و در نظام درسي حوزه ، انقلابي ايجاد كرده ، شكي نيست. به نظر بنده اگر به مسئله تخصّص در تمام رشته هاي علوم حوزوي ـ حتي در ابواب فقه ـ به طور جدي و عميق پرداخته شود ، حوزه شكوفاتر خواهد شد و به يقين طلاب گران قدر با اميد ، بصيرت ، عشق و نشاط هرچه بيشتري به حركت تكاملي و تحقيقاتي خود سرعت خواهند بخشيد. در اين صورت است كه حوزه علميه با فقه پربار، اخلاق ،عرفان، فلسفه، تفسير و كلام شكوفا و با آگاهي از مكاتب غربي ، با اقتدار هرچه بيشتر و توجه به مقتضيات زمان ، پاسخ گوي مشكلات گوناگون جامعه بشري خواهد بود. هدايت جامعه فقط مرهون مجاهدت طلاب است و وجود تك تك آنها ـ خاصه در زمان غيبت ـ الگوي تمام عيار اسلام، قرآن و سنت رسول الله (ص) و امامان معصوم (ع) خواهد بود و مقام و حيثيت مكتب، در زمينه هاي فكري ، عقيدتي ، اخلاقي، با حركات و سكنات و عملكرد اين عزيزان ، گره خواهد خورد.

امّا اينكه براي طلاب چگونه جايگاهي است، بايد به تفصيل قائل شد :

اولاً بهتر است بعد از اتمام سطح باشد. ثانياً بعد از رفتن هم فقط به دروس آنجا قناعت نكند و در كنار آنها ، در دروس حوزه بايد شركت كند. احياناً مي بينيم طلبه ها با رفتن به آن مراكز ، يا مقدورشان نيست كه دروس حوزه را ادامه دهند و يا چندان رغبت نشان نمي دهند و در حد امتحان و مصاحبه درس ها را مي خوانند. اگر كسي بخواهد چهار سال دوره كارشناسي، دو سال دوره ارشد و چند سال ديگر دوره دكتري را بخواند و در اين مدت دروس حوزوي را تعطيل كند، خلاف مصلحت عمل كرده است. اگر طلبه اي استعداد خوبي دارد، چرا در عوض آن مراكز ، در يك يا دو درس خارج شركت نمي كند. الحمدلله كه خوش استعداد هست، اصطلاحات جديدي آموخته ؛ پس بيايد و در دروس حوزه عميق تر از گذشته تحقيق كند. چرا در آن مراكز اهل نظر و تخصص بشود ؛ ولي در فقه و اصول اهل نظر نشود؟! اگر اين آفت ها از كنار اين مجموعه ها زدوده شود ، رفتن به آن مراكز براي طلاب مستعد توصيه مي شود و الاّ به مصلحت نيست. البته آنها هم كه خوش استعدادند ، بايد بعد از پايان دوره هاي مزبور تمام توانشان را در علوم حوزوي متمركز كنند؛ چرا كه جواني و امكانات هميشه در دست انسان نخواهد ماند و بايد از فرصت ها استفاده نمود.

برنامه‌هاي رسمي مركز مديريت حوزه علميه قم ، ضروريات لازم براي طلبگي را فراهم كرده‌‌است. طلبه اي كه مي‌گويد اين درس ها كم است، بايد طوري به اين ادبيات بپردازد كه بعد از خواندن و تمام كردن آن ، توان تفسير قرآن را دارا باشد و يا منطقي كه زيربناي فلسفه و كلام است ، خوب بفهمد. كسي كه مي گويد وقت من زياد است و مي خواهم به موضوعات ديگر نيز بپردازم، بايد ديد چقدر از منطق فهميده است ؟

حتي در مورد اصول فقه هم قضيه از اين قرار است ؛ حال كه يك دوره يا دو دوره اصول خوانده ، چقدر از مطالب اصول فهميده است؟! آيا واقعاً فرق بين تعارض و تزاحم يا ظهور و نص و يا اصول لفظيه و اصول عمليه را درك كرده است…؟

شرح لمعه يك دوره فقه استدلالي است و فهميدن آن كار آساني نيست. من عقيده ام اين است حال كه كنار فقه ، اصول عقايد، كلام و تفسير هم خوانده مي شود، طلبه اگر فقط به برنامه هاي مقرر شده بپردازد، براي امور ديگر وقت پيدا نخواهد كرد.

اما آن دسته از طلابي كه اين برنامه ها آنها را اشباع نمي كند ، مي‌توانند در زمينه هاي زير كار كنند :

1ـ يكي از موضوعات لازم تسلط به ترجمه صحيح قرآن است. گاهي ديده مي شود ، طلبه بعد از ده سال مطالعه دروس حوزوي ، هنوز نمي تواند يك آيه را به خوبي ترجمه كند. مثلاً نمي داند « مُزْجاة 1» يعني چه! اينكه طلبه ترجمه قرآن را نداند زشت است !

2ـ در لابه‌لاي خواندن درس‌ها لازم است خود را از جهت سخنراني تقويت كند. چه اشكال دارد كه تمرين سخنراني را از پايه اول شروع كند. البته نه اينكه به تبليغ برود ؛ بلكه در حد تمرين بين دو سه نفر يا ده نفر ، حديثي را بخواند و ترجمه كند. اگر شنوندگان بخندند، عيبي ندارد؛ بگذار بخندند : اگر اين شخص به اين تمرين ادامه دهد، در آينده خطيب با نفس و زبردستي خواهد شد.

3ـ طلبه بايد با آداب معاشرت به خوبي آشنا باشد ؛ مثلا بداند آداب برخورد با استاد چيست؟ با يك پيرمرد چگونه برخورد كند، با يك جوان و نوجوان چطور، با محرم چطور با نامحرم چطور، با پدر و مادر چطور؟ آدابي كه اسلام به ما ارائه فرموده ، به آنها مسلط باشد و آنها را به كار گيرد.

4ـ اسلام براي نماز خواندن، دعا كردن آدابي ذكر كرده است. اين بد است كه طلبه شرح لمعه را تمام كرده باشد ، اما نتواند دو ركعت نماز با آن آداب مخصوص به جاي آورد. نمي داند در حال قيام دست‌ها در حال تورك باشند يا در مقابل زانوها. واقعاً براي طلبه ننگ است كه اينها را نداند! و نمونه‌هاي فراوان ديگر كه طلبه مي‌تواند به آنها بپردازد.

1. يوسف / 88 : « فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَيْهِ قالُوا يا أيُّهَا الْعَزِيزُ مَسَّنا وَ أهْلَنَا الضُّرُّ وَ جِئْنا بِبِضاعَةٍ مُزْجاةٍ فَأوْفِ لَنَا الْكَيْلَ وَ تَصَدَّقْ عَلَيْنا إِنَّ اللَّهَ يَجْزِي الْمُتَصَدِّقِينَ » .

در اين رابطه دو مطلب قابل توجه است :

اول ـ طلبه خودش را به جاي يك كارگر معمولي بگذارد . كارگر با اينكه عامي است ، نه درس اخلاق ديده و نه از فقه ، عرفان و كلام خبر دارد و نه از آيات الهي و احاديث معصومين (ع) چندان اطلاعي دارد ؛ با اين همه آن قدر احساس مسؤليت مي كند كه حداقل 8 يا 9 ساعت كار مفيد انجام مي دهد. كارگر براي به دست آوردن ناني حلال اين گونه با جان و دل تلاش مي كند ؛ چه مي شود كه طلبه خودش را مثل آن كارگر ببيند ؟!! البته نه براي نان حلال ؛ بلكه براي ابديت و سعادت كار كند ، و رهرو راه امامان معصوم (ع) باشد. طلبه اگر اين انديشه را در سر داشته باشد ، چگونه به كم كاري قانع خواهد شد و روزگارش را با بطالت سپري خواهد كرد ؟ !

دوم ـ طلبه به جاي اينكه به آينده اش فكر بكند ، به وظيفهٔ فعلي‌اش توجه كند. متاسفانه گاهي به آينده فكر مي كند ، سستي و رخوت در وجودش حاكم مي شود و نه تنها در خود ، بلكه در دوستان و نزديكانش نيز تاثير منفي مي گذارد ! چنين شخصي به جاي اينكه به رحمت الهي اميدوار باشد ، چشمش به دست ديگران است و وقتي از جهت معاش تامين نمي گردد ، كاسهٔ صبرش لبريز شده ، به زمين و زمان بدبين مي شود ! وي بايد به جاي فكر كردن به آينده ، به خودش چنين بگويد : يك دولت همواره به فكر كارمند خويش است ، ماه به ماه در پي آن است كه حقوق كارمندش را تامين كند ، حتي براي دوران بازنشستگي او نيز قانون وضع مي كند و براي وفات او برنامه دارد كه خانواده اش خيلي اذيت نشوند . آيا گردانندهٔ دستگاه خلقت و خالق هستي ، نسبت به مخلوقاتش چنين حمايتي نخواهد داشت ؟ مخصوصا نسبت به خودي ها ، كساني كه بزرگ‌ترين سرمايه شان ( عمر ) را در راه او صرف مي كنند ؟! آيا خداوند به مقدار يك دولت قدرت ندارد ؟ نعوذ بالله از اينكه خدا را به دولت تشبيه مي كنيم ، ارادهٔ او عين عمل او است . اگر طلبه به خدا اعتماد و توكل داشته باشد ، خيلي از افكار و وسوسه‌ها به سراغ او نخواهد آمد و تنها هم و غمش وظيفهٔ امروزي‌اش خواهد بود .

وضع تحصيلي طلاب

وضع تحصيلي طلاب با اين همه امكانات و آزادي خيلي رضايت بخش نيست ؛ در گذشته حتي يك بيستم امكانات امروزي فراهم نبود . به نظر من ، مولايمان امام زمان (ع) و هر وجدان آزاد ، از اين وضع راضي نيست . غير از يك عده كه شب و روز در تلاش هستند ،خيلي از طلبه ها كم كاري مي‌كنند و در برنامه هايشان ، خيلي سطحي پيش مي روند . فقط آن قدر درس مي خوانند كه بتوانند حقوقي بگيرند . قبل از اينكه به مرحله اي از علم و معنويت برسند ، مي خواهند قاضي شوند و يا در جايي مسؤل عقيدتي گردند !! با اين وضع فقه اسلامي پيشرفتي نخواهد داشت ، به ويژه كه امروز به فقهي نياز است كه بيست سال پيش ، به آن نياز نبود . تنها يك بخش از فقه مسائل حكومت اسلامي است كه بايد روي آن كار زيادي انجام شود . با اين وضع در آينده مجتهد و اهل نظر، كم خواهيم داشت! با مقايسهٔ امكانات الان با زمان گذشته ، به نظر مي رسد اگر در زمان گذشته يك شهيد مطهري به عرصه مي آمد ، امروزه بايد ده ها و صدها شهيد مطهري تربيت شوند . در هر قرن امام خميني هاي متعددي ظاهر شوند . اگرچه وظيفهٔ برنامه ريزان حوزوي و مسؤلان در اين زمينه سنگين است لكن بخشي از اين مساله به تلاش و كوشش خود طلبه بستگي دارد .

اگر طلبه مي خواهد جواب گوي تقاضاي جامعه اسلامي باشد ، بايد بيشتر از اين تلاش كند . حداقل در فقه اهل نظر شود و يا در كلام و يا در اخلاق صاحب نظر گردد . شايد كسي بگويد : در اين روزگار مشكلات مادي گريبان گير طلبه‌ها است ؛ لذا طلبه ها كمتر مي توانند به درسشان برسند و بيشتر در فكر تامين معاش هستند .

در مقابل اين شبهه مي گويم : ما هم در اين جامعه زندگي مي كنيم و كاملا مشكلات را درك مي‌كنيم ، اما مگر در گذشته ضرورت معاش مطرح نبود ؟ الان به هرحال شهريه اي داده مي‌شود ، ولي در گذشته شهريه اي در كار نبود ، و اگر چيزي به نام شهريه مي دادند ، خيلي كم و جزئي بود . پس راه حل اين است كه طلبه بارش را زود سنگين نكند ،‌كار ي نكند كه مخارجش زياد شود ! ازدواج را به تاخير اندازد و اگر تشكيل خانواده داده ، در محدودهٔ كوچكتري زندگي كند . شخصي كه ازدواج كرده و صاحب فرزندان متعدد شده و از طرفي در جامعه هم به عنوان فرد اجتماعي در آمده ، ديگر با اين وضع نمي تواند به وظايف طلبگي‌اش برسد . براي تامين معاش، مجبور است كه در فلان مركز تحقيقاتي كار كند و يا در فلان پادگان ارتش يا سپاه به تدريس مشغول شود و حال آنكه اگر طلبه واقعا اهدافش عالي بوده و همّت و توكل قوي داشته باشد ، حتما خداوند ـ تبارك و تعالي ـ كمك خواهد كرد و لازم نيست طلبه به اين گونه كارها دست بزند .

البته بعضي از مسؤليت هاي اجرايي وجود دارد كه بايد به دست علما سپرده شود . امروزه جاي علما در آن عرصه ها خالي است . اگر كسي بگويد كه نبايد روحانيان اين مسئوليت ها را به عهده بگيرند ، منفي گويي كرده است . به نظر من كساني كه از لحاظ علم و عمل و مدارا ، درحدّ نسبتا مطلوبي هستند ، بايد به اين مشاغل بروند . براي طلبه‌هايي كه ولو به صورت نسبي خود ساخته هستند و عقل معاد‌ ، عقل معاش و عقل معاشرت دارند ، ضرورت دارد كه درآن مسؤليت هاي اجرايي حضور داشته باشند . اگر كساني كه الان در سپاه ، آموزش و پرورش و ساير نهاد ها حضور دارند ، نبودند ، وضع طور ديگري بود ؛ ولي نبايد هر غنچه نشكفته‌اي ، وارد اين مجموعه ها شود ! افرادي كه از نظر علمي و معنويي در حد خوبي نيستند ، با وارد شدن به مسؤليت هاي اجرايي ، نه تنها اثر مثبتي ندارند؛ بلكه احيانا آثار زيان‌باري از خود به جاي مي گذارند .

با توجه به مقصد و مقصود طلبه و ضرورت وجود عالمان عاقل و سالم ، ورزش در حد خودش براي طلبه ها لازم است . گاهي به آنان مي گويم : هركس بيست دقيقه ورزش نكند، من از او راضي نيستم.

ورزش در حد سلامت براي بدن لازم است ؛ چون روح و روان سالم ، در بدن سالم است . عقل سليم هم نوعا در بدن سالم است . از اين جهت لازم است طلاب به ورزش اهميت بدهند؛ خصوصاً در اين زمانه و با زندگي ماشيني كه تحركات خيلي كم است.

اما در حدّ مسابقات وامثال ذلك صلاح نيست ؛ اگر چه به عنوان ابزار و در راستاي تبليغ بوده باشد ؛ چرا كه در اين باب ورزشكاران زيادي هستند و با عشق فراوان نسبت به اين مسئله حاضر مي‌شوند و در ميدان‌هاي بين المللي براي ايران مقام كسب مي كنند ؛ از اين‌رو لازم نيست كه طلبه ها وارد اين عرصه ها شوند. آن قدر نيرو نداريم كه برخي از افراد را درگير اين مسائل كنيم. هنوز نيروي لازم براي وظايف حساس تر از اين امور نداريم.

البته امروزه ورزش طوري مطرح شده كه به يك مكتب تبديل گرديده است! صرف اين همه بودجه و زمان براي اين امر و صرف وقت اين همه جوان براي تماشاي ورزش ، چندان مطلوب نيست! قرآن و سنت ، اصلي ترين چيز لازم براي انسان را هدايت و تعليم و تربيت معرفي مي كند. انبيا با اين هدف مبعوث شده اند و كارشان «يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ1 » بوده است ؛ كار شاگردان انبيا هم تعليم و تزكيه است وبايد به آن بيشتر توجه كنند و ديگران را نيز متوجه آن سازند.

1. آل عمران / 164 : « لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ إِنْ كانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلالٍ مُبِينٍ » .

هنر واژه عامي است كه از شعر و نويسندگي گرفته تا خطاطي و نقاشي و فيلم سازي و بازيگري را شامل مي شود، لذا بايد تقريباً جداگانه به آنها پرداخت كرد.

در زمينه شعر و نويسندگي ، جاي شكي نيست كه اگر طلبه اي ذوق اين مسائل را داشته باشد، لازم است در اين زمينه كار كند و استعدادهاي خود را شكوفا سازد. خيلي از علماي پيشين ذوق شعر و شاعري داشتند و شعرهاي زيبايي مي سرودند . در ضمن اينكه فقيه و اهل كرامت بودند، شاعر هم بودند. براي رساندن محتواي معارف اسلامي ، شعر ، خطاطي وهنر هاي مناسب ديگر قالب‌هاي خوبي است.

شعراي بزرگي امثال دعبل ، فرزدق ، كميت و سيد‌‌ حميري بودند كه با شعرشان در حفظ و حراست از ولايت كوشيدند ! اينها با اشعارشان در راستاي تبليغ آرمان اهل بيت گام برداشتند.

اما در مورد فيلم سازي ، بازيگري و حتي كارگرداني فيلم ـ خصوصاً فيلم هايي كه در موضوع تاريخ اسلام و معارف و اخلاقيات است ـ حتماً حوزه بايد در آنجا افراد متعهدي بگمارد كه هم عالم باشند و هم متعهد. بسا كسي متعهد باشد ؛ اما از روي جهل كاري بكند كه مطلوب نباشد. به نظر مي رسد چون فيلم ها زير نظر روحانيت ساخته نمي شود، نكات منفي در پي دارد. اگر 80% مطالبش مثبت باشد ، 20% منفي دارد. اما اگر تحت نظر عالم كارشناس بوده باشد ، ميزان اثرگذاري مثبت آن بالاترخواهد بود.

از روايت « انا معاشر الانبياء امرنا ان نكلم الناس علي قدر عقولهم 1 » ، مي‌توان برداشت كرد كه شايد برخي از مردم كه با منبر، سخنراني، مقاله و اين جور چيزها هدايت نمي شوند، لازم است آنها را از راه‌هاي ديگر هدايت كرد. وقتي فيلم مي بينند، بيشتر تأثير مي پذيرند تا از منبر و سخنراني ؛ لذا چه مانع دارد طلبه ها در اين زمينه كارايي داشته باشند و البته سابقاً از بزرگان شنيديم كه براي كارگرداني طلبه راضي نبودند.

1. كافي ج1 ، ص 23 ، ح 15 .

كمترين انتظار بنده و مسئولان و اساتيد از يك طلبه ، اين است كه در علم آموزي سستي نكنند و براي عالم شدن تلاش زيادي داشته باشد . طلبه بايد سرباز علم و عمل ، خادم دين و مكتب و انساني متقي باشد . كارگري كه زير آفتاب به دنبال روزي حلال است ، به مراتب بهتر از عالم بي تقوا است ؛ چرا كه آن كارگر شغل مقدسي دارد . كسي كه از لباس روحانيت در جهت كسب مقام و زراندوزي بهره مي برد ، به آياتي از قرآن كريم دقت كند كه در آنها عالم بي عمل را به سگ تشبيه شده است : « فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ 2 » اين آيه فقط در مورد علماي يهود نيست و يا فقط دربارهٔ بلعم باعورا نازل نشده است ! اگر فقط به آنها مرتبط بود ، ديگر لازم نبود كه در قرآن دوباره ذكر گردد .

البته منظور من اين نيست كه اگر به طلبه هديه اي دادند ، آن را قبول نكند ؛ بلكه دين را مايه تجارت قرار ندهد . اگر با حفظ آبرو و عزت چيزي به او دادند , آن را قبول كند ، ولي هدفش را از طلبگي شهرت و جاه طلبي قرار ندهد . البته طبيعي است كه اگركسي به تبليغ مي‌رود و يا در دانشگاه تدريس مي‌كند ، به هر حال چيزي به دست مي آورد .

2. اعراف / 176 : « وَ لَوْ شِئْنا لَرَفَعْناهُ بِها وَ لكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الْأَرْضِ وَ اتَّبَعَ هَواهُ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَيْهِ يَلْهَثْ أَوْ تَتْرُكْهُ يَلْهَثْ ذلِكَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ » .